Page 219 - DPOL102_INDIAN_POLITICAL_SYSTEM_PUNJABI

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

È؇ A. ÁØ‘∆ Ù≈√È «ÚÚ√Ê≈ (Dual Polity): Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È ÁØ‘∆ Ù≈√È Íz‰≈Ò∆ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ‘ÀÕ «¬’ Í≈√∂
’∂∫Á∆ √’≈ ’ßÓ ’Á∆ ‘À ¡Â∂ Á±√∂ Í≈√∂ ≈‹ª «Úæ⁄ ≈‹ √’≈ª ’ßÓ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ ÁØÚª Á≈ ÷∂Â ¡«Ë’≈
¡Òæ◊-¡Òæ◊ ‘ÀÕ ’∂∫Á∆ √’≈ Á∂ Óπæ÷ ¡ß◊ ≈Ù‡ÍÂ∆, ÍzË≈È ÓßÂ∆, ÓßÂ∆ Íz∆ÙÁ ¡Â∂ √ß√Á ‘ÈÕ ≈‹ √’≈ª
Á∂ Óπæ÷ ¡ß◊ ◊ÚÈ, Óπæ÷ ÓßÂ∆, ÓßÂ∆ Íz∆ÙÁ ¡Â∂ ≈‹ «ÚË≈È Óß‚Ò ‘ÈÕ ÁØÚª √’≈ª Á∂ «ÚË≈È’, ÍzÙ≈√«È’
¡Â∂ «ÚæÂ∆ √ÏßË √ß«ÚË≈È ÚæÒØ∫ «ÈË≈« ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ’∂∫Á∆ √ß√Á ≈‹ª Á∆¡≈ ‘æÁª «Úæ⁄ Í«ÚÂÈ ’
√’Á∆ ˛, ¿πÈ∑ª Á∂ È≈Ó ÏÁÒ √’Á∆ ˛, «¬’ ‹ª ÁØ ≈‹ª Á≈ ’πfi ÷∂Â ’æ‡ ’∂ ≈‹ Á≈ «ÈÓ≈‰ ’ √’Á∆ ˛ Í
¿π‘ ≈‹ª ˘ ÷ÂÓ ’’∂ Á∂Ù «Úæ⁄ ¬∂’≈ÂÓ’ Ù≈√È √Ê≈«Í ȑ∆∫ ’ √’Á∆Õ
B. Ù’Â∆¡ª Á∆ Úßß‚ (Division of Powers): √ßÿ∆ Ù≈√È «ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ ’∂∫Á∆ ‹ª √ßÿ∆ √’≈ ¡Â∂ ÍzªÂ∆ √’≈ª
«Úæ⁄ √æÂ≈ Á∆ Úß‚ ‘πßÁ∆ ˛Õ «¬√ ˘ √æÂ≈ Úß‚ Á∂ ’≈È ‘∆ √ßÿ ≈‹ Á≈ «¬’ «Ò÷Â∆ √ß«ÚË≈È ‘؉≈ ˜±∆ ‘πßÁ≈ ˛Õ
Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È ÚæÒØ∫ √ßͱÈ Ù’Â∆¡ª ˘ «ÂßÈ √±⁄∆¡ª (Lists) «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ¿π‘ ‘È-(i) √ßÿ∆ √±⁄∆
(Union List) «¬√ «Úæ⁄ IG «ÚÙ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ’∂∫Á∆ ‹ª √ßÿ∆ √’≈
˘ ˛, (ii) ≈‹ √±⁄∆ (iii) «¬√ «Úæ⁄ FF «ÚÙ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ «˜¡≈Á≈Â ≈‹ √’≈ª
˘ ˛, ¡Â∂ (iv) √ªfi∆ √±⁄∆ (Concurrent List) «¬√ «Úæ⁄ «Úæ⁄ DG «ÚÙ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ’∂∫Á∆ ¡Â∂ ÍzªÂ∆
√’≈ª ÁØÚª ˘ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ˛Õ Ï≈’∆ «ÚÙ∂ (Residuary Subjects) ‹Ø «¬È∑ª «ÂßȪ √±⁄∆¡ª
«Úæ⁄ È‘∆∫ ‘È, ¿πÈ∑ª ”Â∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ’∂∫Á ˘ ˛Õ ’∂∫Á ¡Â∂ ÍzªÂ ¡≈͉∂-¡≈͉∂ ¡«Ë’≈ ÷∂Â
«Úæ⁄ ͱ∂ ±Í «Úæ⁄ √πÂßÂ ‘ÈÕ
C. √πÂßÂ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ (Independent Judiciary): «’™«’ √ßÿ≈ÂÓ’ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ’∂∫Á ¡Â∂ ÍzªÂª «Úæ⁄
Ù’Â∆¡ª Á∆ Úß‚ ‘πßÁ∆ ‘À ¡Â∂ ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ fi◊Û∂ ÍÀÁ≈ ‘؉ Á∆ √ßÌ≈ÚÈ≈ ω∆ «‘ßÁ∆ ˛ ¡Â∂ √ßÿ∆ «ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ «¬’
“√πÂßÂ «È¡≈ Í≈«Ò’≈” Á≈ ‘؉≈ Ï‘π ˜±∆ ‘πßÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È ÚæÒØ∫ «¬’ ͱ∂ ±Í È≈Ò √πÂßÂ «È¡≈Í≈«Ò’≈
Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ «‹√ ˘ ’∂∫Á ¡Â∂ ÍzªÂª Á∂ ¡≈Í√∆ fi◊«Û¡ª Á≈ «È¡≈ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈
˛Õ √ß«ÚË≈È Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ ˘ ˛Õ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ «’√∂ Ú∆ ’∂∫Á∆ ‹ª ÍzªÂ∆
’≈˘È ˘ ◊À-√ß«ÚË≈È’ ÿث٠’’∂ æÁ ’ √’Á∆ ˛Õ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ ’∂∫Á∆ √’≈ ‹ª ÍzªÂ∆ √’≈ª Á∆
Á÷Ò¡ßÁ≈˜∆ ÂØ∫ Óπ’ ‘ÈÕ
D. ÁØ-√ÁÈ≈ÂÓ’ «ÚË≈È Í≈«Ò’≈ (Bicameral Legislature): Ì≈Â∆ √ß√Á Á∂ «¬’ √ßÿ∆ √ß√Á Á∂ Ï≈Ï ÁØ √ÁÈ
‘È-ÒØ’ √Ì (Lok Sabha) ¡Â∂ ≈‹ √Ì≈ (Rajya Sabha) ÒØ’ √Ì≈ ‘∂·Ò≈ √ÁÈ ˛ ¡Â∂ Ì≈Â∆ ‹ÈÂ≈ ÚæÒØ∫
ÍzÂæ÷ ±Í «Úæ⁄ ¸‰∂ ÍzÂ∆«ÈË∆ «¬√ √ÁÈ Á∂ ÓÀ∫Ï ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ ≈‹ √Ì≈ ¿πÍÒ≈ √ÁÈ ˛ ¡Â∂ ÍzªÂ∆ «ÚË≈È Í≈«Ò’≈
ÚæÒØ∫ ¸‰∂ «¬√ √ÁÈ Á∂ ÓÀ∫Ï ‘πßÁ∂ ‘ÈÕ
E. «Ò÷Â∆ √ß«ÚË≈È (Written Constitution): «¬ß◊ÒÀ∫‚ «Úæ⁄ ¬∂’≈ÂÓ’ √’≈ ˛ ¡Â∂ ¿πµÊ∂ Á≈ √ß«ÚË≈È «Ò÷Â∆
È‘ƒ ˛ Í ¡Ó∆’≈, ¡≈√‡∂zÒ∆¡≈, ’ÀÈ∂‚≈, √«Ú‡˜ÒÀ∫‚ ¡≈«Á ≈‹ª «Úæ⁄ Ù≈√È «ÚÚ√’≈ ¡Í‰≈¬∆ ◊¬∆ ‘À ¡Â∂
«¬È∑ª √≈∂ Á∂Ùª Á∂ √ß«ÚË≈È «Ò÷Â∆ ‘ÈÕ Ì≈ Ú∆ «¬’ √ßÿ∆ ≈‹ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á≈ √ß«ÚË≈È «Ú√«Âz ±Í «Úæ⁄
«Ò÷Â∆ ‘ÀÕ «¬√ «Úæ⁄ CIE ¡Èπ¤∂Á ¡Â∂ A@ ¡Èπ√±⁄∆¡ª ‘ÈÕ ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª Á∂ ÍÃ√Í √Ïß˪ Á≈ Úȉ √ß«ÚË≈È
«Úæ⁄ «Ú√Ê≈ͱÚ’ „ß◊ È≈Ò ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ √ßÿ≈ÂÓ’ Ù≈√È «Úæ⁄ ’∂∫Á ¡Â∂ «¬’≈¬∆¡ª Á∂ ÍÃ√Í fi◊«Û¡ª
Á∆ √ßÌ≈ÚÈ≈ «‘ßÁ∆ ˛, «Ò÷Â∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ «¬È∑ª fi◊«Û¡ª Á∆ √ßÌ≈ÚÈ≈ ÿæ‡ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛ ¡Â∂ ‹∂’ fi◊Û∂ ÍÀÁ≈
Ú∆ ‘؉ ª ¿π√ Á≈ «È͇≈≈ Á∂Ù Á∆ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ÚæÒØ∫ «Ò÷Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ¡Èπ√≈ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø √ßÿ∆ √’≈ Á≈ √ß«ÚË≈È «Ò÷Â∆ ‘πßÁ≈ ‘ÀÕ ¬∂’≈ÂÓ’ √’≈ Á≈ √ß«ÚË≈È
«Ò÷Â∆ Ú∆ ‘Ø √’Á≈ ˛Õ

F. ’·Ø √ß«ÚË≈È (Rigid Constitution): √ßÿ≈ÂÓ’ Ù≈√È Íz‰≈Ò∆ «Úæ⁄ ≈‹ Á≈ √ß«ÚË≈È ’·Ø ‘πßÁ≈ ˛Õ √ß«ÚË≈È
«¬√ Ò¬∆ ’·Ø ω≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ª «’ ’∂∫Á ‹ª «¬’≈¬∆¡ª ¿π√ «Úæ⁄ ¡≈͉∆ «¬æ¤≈ ¡Èπ√≈ ÓÈÓ˜∆ È≈Ò
Í«ÚÂÈ È≈ ’ √’‰Õ ’·Ø √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ √ß«ÚË≈«È’ ’≈˘È ˘ √Ë≈‰ ’≈˘È Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ √Ú¿πµ⁄Â≈

212 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY