Page 222 - DPOL102_INDIAN POLITICAL SYSTEM

«¬’≈¬∆ñAB: Ì≈Â∆ √ßÿÚ≈Á

√ªfi∆¡ª ‘ÈÕ «Î ≈‹ √Ì≈ (Rajya Sabha) ˘ «¬‘ ¡«Ë’≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛ «’ ¿π‘ ‘∆ ÈÚ∆¡ª ¡«÷Ò Ì≈Â∆ È؇
√∂Ú≈Úª Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’ √’Á∆ ˛Õ ¡«‹‘≈ ≈‹ √Ì≈ B/C Ï‘πÓ È≈Ò «¬’ Íz√Â≈Ú Í≈√ ’’∂ ’ √’Á∆ ˛Õ
E. √ªfi≈ «ÈÔßÂ’ ¡Â∂ Ó‘≈Ò∂÷≈ Íz∆«÷¡≈ (Common Comptoller and Auditor General)- √ß«ÚË≈È Á∆ Ë≈≈
ADH ¡Ë∆È Ì≈ «Úæ⁄ «¬’ ’߇ØÒ ¡Â∂ Ó‘≈Ò∂÷≈ Íz∆«÷¡≈ Á∆ «ÈÔπ’Â∆ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ «¬√ Á∆
«ÈÔπ’Â∆ Ì≈ Á≈ ≈Ù‡ÍÂ∆ ’Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á≈ Óπæ÷ ’ÂÚ «¬‘ ˛ «’ ¿π‘ ’∂∫Á∆ √’≈ ¡Â∂ ÍzªÂ∆ √’≈ª
ÚæÒØ∫ ’∆Â∂ ◊¬∂ ÷⁄ Á∆ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ’∂Õ Á±√∂ Á∂Ùª «Úæ⁄ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ¡Ë∆È «¬’ √ßÿ∆ ¡«Ë’≈ª ˘
ÍzªÂª Á∂ ËÈ Á∂ «È∆÷‰ Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ

F. √ªfi≈ ⁄؉ ¡≈ÔØ◊ (Common Election Commission)- Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È ¡Ë∆È ’∂∫Á∆ √’≈ ¡Â∂ ÍzªÂ∆
√’≈ª Ò¬∆ ⁄؉ ÍzÏßË ’È Ò¬∆ «¬’ √ªfi∂ ⁄؉ ¡≈ÔØ◊ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ «¬√ ⁄؉ ¡≈ÔØ◊ Á∂ ÍzË≈È
Á∆ «ÈÔπ’Â∆ Ì≈ Á≈ ≈Ù‡ÍÂ∆ ’Á≈ ˛Õ «¬‘∆ ⁄؉ ¡≈ÔØ◊ ’∂∫Á∆ √ß√Á ¡Â∂ ÍzªÂ∆ «ÚË≈È √Ì≈Úª Á∆¡ª
⁄؉ª Á≈ «È∆÷‰, «ÈÁ∂Ù ¡Â∂ ’߇ØÒ ’Á≈ ˛Õ
G. «¬’æÒ≈ √ß«ÚË≈È (Single Constitution)- √ßÔπ’ ≈‹ ¡Ó∆’≈ ¡Â∂ √«Ú‡˜ÒÀ∫‚ Ú◊∂ √ßÿ∆ ≈‹ª Á∂
√ß«ÚË≈Ȫ «Úæ⁄ «¬’≈¬∆¡ª ˘ ¡≈͉≈ ¡Òæ◊ √ß«ÚË≈È Ï‰≈¿π‰ ¡Â∂ √ØË ’È Á≈ ¡«Ë’≈ Íz≈Í ˛ Í Ì≈ Á∂
“≈‹ª Á∂ √ßÿ” «Úæ⁄ «¬’≈¬∆¡ª ˘ ¡«‹‘≈ ¡«Ë’≈ Íz≈Í ȑ∆∫ ˛Õ «¬’ ‘∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª Á∆¡ª
Ù≈√È Íz‰≈Ò∆¡ª Á≈ Úȉ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛ ¡Â∂ ≈‹ √’≈ª ˘ ¡≈͉∆ «¬æ¤≈ ¡Èπ√≈ ≈‹ª Á∂ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄
Í«ÚÂÈ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ È‘∆∫ ˛Õ ’∂ÚÒ «¬’ ≈‹ ‹ßÓ±-’ÙÓ∆ È∂ ¡≈͉≈ ¡Òæ◊ √ß«ÚË≈È Ï‰≈«¬¡≈ ˛Õ
H. ÈÚ∂∫ ≈‹ª Á≈ «ÈÓ≈‰ ¡Â∂ Íπ≈‰∂ ≈‹ª Á∆¡ª ‘æÁª «Úæ⁄ Í«ÚÂÈ (Creation of new States and changes
in the boundaries of old States)- √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ’∂∫Á∆ √ß√Á ˘ «¬‘ ¡«Ë’≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛ «’ ¿π‘ ’≈˘È
Í≈√ ’’∂ «’√∂ «¬’ ‹ª «¬’ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ≈‹ª Á≈ ’πfi ’æ‡ ’∂ ÈÚ∂∫ ≈‹ Á≈ «ÈÓ≈‰ ’ √’Á∆ ˛Õ ’∂∫Á∆ √ß√Á
«’√∂ Ú∆ ≈‹ Á≈ ÷∂Â ÚË≈ √’Á∆ ˛, ÿæ‡ ’ √’Á∆ ˛, ≈‹ Á∆¡ª ‘æÁª ÂÏÁ∆Ò ’ √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ‹ª ¿π√ Á≈
È≈Ó ÏÁÒ √’Á∆ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª Á∆ «ÚÚ√Ê≈ √ßÿ≈ÂÓ’ ≈‹ Á∂ √Ì Á∂ Óßȉ ÔØ◊ «√˪ª Á∂ «ÚπæË ˛Õ
I. √ß’‡’≈Ò∆È «ÚÚ√Ê≈Úª (Emergency Provision)-√ß’‡’≈Ò Á∂ √Ó∂∫ Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È Á≈ √ßÿ≈ÂÓ’ ±Í
¬∂’≈ÂÓ’ «Úæ⁄ ÏÁÒ ‹ªÁ≈ ˛Õ ‹ÁØ∫ ’Á∆ ≈Ù‡ÍÂ∆ ÔπæË, Ï≈‘∆ ‘Ó«Ò¡ª ‹ª Úæ‚∂ ÍÀÓ≈È∂ ”Â∂ ¡ßÁÒ∆ ◊ÛÏÛ
’≈È ¡≈Í≈Â’≈Ò ‘∆ ÿث٠’Á≈ ˛ ª ¿π√ √Ó∂∫ ≈‹ª Á∆¡ª √’≈ª Á∆ ÓÀ∫Ï«ÙÍ ÍzÂ∆Ïß«Ë ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛Õ ’∂∫Á∆
√ß√Á ≈‹ √±⁄∆ «Úæ⁄ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ «’√∂ Ú∆ «ÚÙ∂ ”Â∂ ’≈˘È ω≈ √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ≈‹ √’≈ª ˘ ’∂∫Á∆ √’≈ Á∂ ¡≈Á∂Ùª
¡Èπ√≈ ’ßÓ ’È∂ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ √ß’‡’≈Ò Á∂ √Ó∂∫ ≈Ù‡ÍÂ∆ ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª «Úæ⁄ ≈‹√Ú Á∂ √≈ËȪ Á∆ Úø‚ «Úæ⁄
Ú∆ Í«ÚÂÈ ’ √’Á≈ ˛Õ ¿π√ ˘ ÒØ’ª Á∂ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ æÁ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ Ú∆ Íz≈Í ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ
A@. ≈‹ª «Úæ⁄ √ß«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈ Á≈ ¡√ÎÒ ‘Ø ‹≈‰≈ (Failure of Constitutional Machinery in the States)-
‹ÁØ∫ ’Á∆ ≈Ù‡ÍÂ∆ ˘ ◊ÚÈ Á∆ «ÍØ‡ «ÓÒ‰ ”Â∂ ‹ª «’√∂ ‘Ø √≈ËÈ ÚæÒØ∫ «¬‘ ÌØ√≈ ‘Ø ‹≈Ú∂ «’ «’√∂ ≈‹
Á≈ ÍzÙ≈√È √ß«ÚË≈È Á∂ ¡Èπ√≈ È‘∆∫ ⁄Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ª ¿π‘ ≈‹ «Úæ⁄ √ß«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈ ¡√ÎÒ ‘Ø
‹≈‰ Á∆ ÿØÙ‰≈ ’ √’Á≈ ˛Õ ¿πÁØ∫ ¿π√ ≈‹ «Úæ⁄ ≈Ù‡ÍÂ∆ Ù≈√È (President’s Rule) Ò≈◊± ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ
≈‹ Á≈ ◊ÚÈ √ß«ÚË≈«È’ Óπ÷∆¡≈ Á∂ ÂΩ È‘∆∫ ÏÒ«’ ≈Ù‡ÍÂ∆ Á∂ ¬∂‹ß‡ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ’ßÓ ’Á≈ ˛Õ ¿π‘ ≈‹
Á∂ ÍzÙ≈√È Á∂ √ÏßË «Úæ⁄ ≈Ù‡ÍÂ∆ ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ¡≈Á∂Ùª Á≈ Í≈Ò‰ ’Á≈ ˛Õ ¿π√ ≈‹ Á≈ ÓßÂ∆ Óß‚Ò Ìß◊
’ «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ «ÚË≈È √Ì≈ ˘ ‹ª ª ÂØÛ «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛ ‹ª ’πfi √Ó∂∫ Ò¬∆ æÁ ’ «ÁæÁ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√
«ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ ’∂∫Á∆ √ß√Á ¿π√ ≈‹ Ò¬∆ ’≈˘È ω≈™Á∆ ˛ ¡Â∂ Ï‹‡ Í≈√ ’Á∆ ˛Õ ¡«‹‘∆ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ ¿π√
≈‹ Á∆ √Ú≈ÔÂÂ≈ ÷ÂÓ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛Õ
AA. √Ë≈‰ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ Ú∆ ’∂∫Á «˜¡≈Á≈ Ù’Â∆¡ª Íz≈Í ’ √’Á≈ ˛ (Powers of the Centre can be
increased even in normal times)- √Ë≈‰ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ Ú∆ √ß√Á ˘ ≈‹ √±⁄∆ ”Â∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ ¡«Ë’≈
Íz≈Í ‘Ø √’Á≈ ˛Õ √ß«ÚË≈È Á∆ Ë≈≈ BDI Á∂ ¡Èπ√≈ ‹∂’ ≈‹ √Ì≈ (Rajya Sabha) ÁØ-«Â‘≈¬∆ Ï‘πÓ È≈Ò
«¬’ Íz√Â≈Ú Í≈√ ’’∂ «¬‘ ÿث٠’ Á∂Ú∂ «’ ≈‹ √±⁄∆ Á≈ ÎÒ≈‰≈ «ÚÙ≈ ≈Ù‡∆ Ó‘æÂÚ Á≈ ‘Ø «◊¡≈ ˛ Â≈
¿π√ «ÚÙ∂ ”Â∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á≈ ¡«Ë’≈ ’πfi √Ó∂∫ Ò¬∆ ’∂∫Á∆ √ß√Á ˘ Íz≈Í ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ
AB. ≈‹ª Á∂ ’πfi «ÏæÒª Ò¬∆ ≈Ù‡ÍÂ∆ Á∆ ÓȘ±∆ Á∆ ˜± (President’s Assent is Required for Centain
state Bills)- √≈‚∂ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ «¬‘ Ú∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ «’ ’πfi «ÏæÒª ˘ ’≈˘È Á≈ ±Í Á∂‰ Ò¬∆

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 215