Page 157 - DSOC102_Social Institutions

√Ó≈«‹’ √√ßÊ≈Ûª

È؇ «¬√Â∆ ÂØ∫ ‘ج∆ √∆ ¡Â∂ «¬‘ «¬’ «Î’ÙÈ (Fiction) Ó≈Â ‘∆ ˛ «’ ¡≈Ëπ«È’ Ì≈ ‹Ø ÍË≈Âø«’ «ÚÚ√Ê≈
˛, ¿π√ Á∆ Ùπ»¡≈ ÚÀ«Á’ ’≈Ò ÂØ∫ ˛Õ «¬æÊ∂ √≈˘ ¡È≈Ò‚ ‡ØÈÚ∆ (Arnold Toynbee) Á≈ Úȉ Ú∆ ’È≈
⁄≈‘∆Á≈ ˛Õ ¿π‘ √æ«Ì¡Â≈Úª Á∂ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «¬«Â‘≈√’≈ √ÈÕ ¿π‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ Ì≈Â∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∆ Ï‘π Úæ‚∆
«ÚÙ∂ÙÂ≈ «¬‘ ˛ «’ «¬‘ «ÚÙ∂Ù ’’∂ Ë≈«Ó’ «ÁzÙ‡∆’؉ Á∆ ˛ ¡Â∂ «¬æÊ∂ ≈‹≈ ¬∆ÙÚ∆ (Divine) √∆Õ ÍÃÓ≈ÂÓ≈ È∂
¿π√ ˘ Ì≈ ”Â∂ ≈‹ ’È Ò¬∆ ÍÀÁ≈ ’∆Â≈ √∆Õ «¬√ ¬∆ÙÚ∆ Ì≈ÚÈ≈ ˘ √Óª Á∂‰ ’øÓ √ø√«¥Â ◊øÃÊ ¡Â∂ √ø√«¥Â
Ò∂÷’ √È, «‹È∑ª ˘ ¡√ƒ Íπ≈‰≈ ’«‘øÁ∂ ‘ª («¬‘ AH √È)Õ ¿π‘ ¡≈͉∂ ÓπæÒ «Úæ⁄ ‘Ø Ú√»¡ª È≈Ò Ù≈‘∆ Í«Ú≈
ÚøÙ≈ÚÒ∆ ˘ Áæ√Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÚøÙ≈ÚÒ∆ «¬√ ◊æÒ Á≈ ÔÂÈ ’Á∆ ˛ «’ ≈‹≈ ¬∆ÙÚ Á≈ ¡ÚÂ≈ ˛Õ «¬È∑ª √≈∂
ÈÂ∆«‹¡ª Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ Ì≈ «Úæ⁄ ¡æ‹ ‹Ø ÍË≈Âø«’ «ÚÚ√Ê≈ ˛, «¬√ Á≈ ’ج∆ Úȉ
È≈ ª Íπ≈‰∂ ¡ÚÙ∂Ùª «Úæ⁄ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘∆ √ø√«¥Â ◊Ãøʪ «Úæ⁄Õ «¬‘ ¡√Ò ÂΩ ”Â∂ ¡-«¬«Â‘≈«√’ Ù≈√È ÍæÁÂ∆ ˛Õ
Áæ÷‰∆ ¬∂Ù∆¡≈ Á∂ √≈∂ Á∂Ù ÍÃøÍ≈◊ Á∂Ù ‘ÈÕ «¬È∑ª √≈«¡ª «Úæ⁄ ÍË≈ÂøÂ ¡≈ «◊¡≈ ˛Õ ÍË≈ÂøÂ «¬’ «ÚÙÚ
ÍæË∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈ ˛Õ «¬‘ «ÚÚ√Ê≈ ‹Á «’√∂ Á∂Ù «Úæ⁄ Ò≈◊» ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛ ª ¿π‘ Á∂Ù ¿π√ ˘ ¡≈͉∆
ÍÃøÍ≈ Á∂ ¡Èπ√≈ ¡≈͉≈ «˜øÓ∂Ú≈∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ ÍË≈ÂøÂ Á≈ «¬’ ÍÃÂ∆Ó≈È ‘πøÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ «¬√ Á∂ «˜øÓ∂Ú≈∆ ‹ª «¬√
Á∆ ’≈‹ ÍÉ≈Ò∆ ÏÁÒ ‹ªÁ∆ ˛Õ ¿πÁ≈‘‰ Á∂ ÂΩ ”Â∂ «¬‘∆ ÍË≈ÂøÂ ‹Á Í≈«’√Â≈È «Úæ⁄ Í‘πø«⁄¡≈, ÂÁ ¿πµÊ∂
«¬‘ Óπ√«ÒÓ ÍË≈ÂøÂ ω «◊¡≈Õ ÍË≈ÂøÂ Á≈ ‹Ø »Í «ÏÇ∂È «Úæ⁄ ˛ ‹ª «¬√ ¡Ê «Úæ⁄ Îê√ ‹ª ¡Ó∆’≈ «Úæ⁄
˛, √Ê≈È’ ¡Ë≈ ”Â∂ «¬√ «Úæ⁄ ¯’ ¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ì≈ Á∂ ÍË≈ÂøÂ Á≈ √Ó≈«‹’ ¡Ë≈ (Social Base) ¡≈͉∆
Ú«ÙÙ‡Â≈ æ÷Á≈ ˛Õ «¬æÊØ∫ Á∆ √æ«Ì¡Â≈ Ï‘π Íπ≈‰∆ ˛Õ Í∆ÍÒ ¡≈Î «¬ø‚∆¡≈ (POI) ÍÃØ‹À’‡ Á∂ ¡Èπ√≈ √≈‚∂ «¬√
Á∂Ù «Úæ⁄ D@@ ÂØ∫ ÚË∂∂ ‹≈Â∆¡ª ‘È, «¬æÊ∂ AH Ì≈Ù≈Úª ‘È ‹Ø √ø«ÚË≈È ÂØ∫ Ó≈ÈÂ≈ ÍÃ≈Í ‘ÈÕ «¬È∑ª Ì≈Ù≈Úª ÂØ∫
«¬Ò≈Ú≈ ’ج∆ AE@@ ÏØÒ∆¡ª ‘ÈÕ ¿πµÂ-Í»Ï Á∂ ≈‹ª «Úæ⁄ ª ¡«‹‘∂ «Í≥‚ ‘È, «‹È∑ª Á∆ ¡≈͉∆ ¡Òæ◊ Ì≈Ù≈
˛Õ Í∆ÍÒ ¡≈Î «¬ø‚∆¡≈ Áæ√Á≈ ˛ «’ √≈‚∂ «¬æÊ∂ IA √ø√«¥«Â’ ÷∂Â ‘È ¡Â∂ ‘∂’ √ø√«¥«Â’ ÷∂Â Á∂ ’¬∆ ¿πÍ-
÷∂Â ‘ÈÕ ÍÃØ‹À’‡ È∂ «ÁÒ⁄√Í ◊æÒ «¬‘ Áæ√∆ ˛ «’ ‘π‰ ‘∂’ √ø√«¥«Â’ ÷∂Â ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ Ù’Â∆ Á≈ ’∂∫Á
ÓøÈ ’∂ ⁄æÒÁ≈ ˛Õ ¡≈͉∆ ‹≈Â∆ Í«‘⁄≈‰ Ò¬∆ ˜Ø «ÁøÁ≈ ˛Õ «¬√ Á∂Ù «Úæ⁄ «‹æÊ∂ «ÍÂz√Â≈ÂÓ’ «ÚÚ√Ê≈ ˛, ¿πµÊ∂
Ó≈Âz√Â≈ÂÓ’ «ÚÚ√Ê≈ Ú∆ ˛Õ √øÔπ’ ͫÚ≈ Á∆ ÂπÒÈ≈ «Úæ⁄ Áæ÷‰ Á∂ Ó≈ÂÃ√Â≈ÂÓ’ Í«Ú≈ª «Úæ⁄ Ê≈Ú≈Û
√øÔπ’ ͫÚ≈ ˛Õ Ì≈ Á∂ ÷∂Â «Úæ⁄ Úæ‚∆ «Ú«ÚËÂ≈ ˛, ‹Á «’ «‘øÁ» ËÓ «¬√ Á∂Ù Á∂ Ï‘π«◊‰Â∆ ÒØ’ª Á≈
ËÓ ‘À, «Î Ú∆ ’πfi ËÓ ÿæ‡ «◊‰Â∆ Á∂ ‘ÈÕ
Ì≈ Á∆ «¬‘ ¡ÀÊ«È’ «Ú«ÚËÂ≈ ÍË≈ÂøÂ Á∂ ÚÀÙ«Ú’ »Í ˘ «¬’ ¡«‹‘≈ ÍÃÂ∆Ó≈È Á∂ «ÁøÁ∆ ˛ ‹Ø «¬√ Á∂Ù Á∆
‘∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ω ‹ªÁ∆ ˛Õ √≈‚∂ Á∂Ù Ò¬∆ ÍË≈Âø«’ «ÚÚ√Ê≈ «¬’ ÈÚª ¡ÈπÌÚ ˛Õ «¬‘ ˜» ˛ «’ √≈‚∂ «Í≥‚ª
«Úæ⁄ «Ïë‡Ù √Ó∂∫ Âæ’ √Ú≈ÔÂÂ≈ √∆Õ ‘∂È∆ Ó∂È ¡Â∂ Ó∂‡’≈Î È∂ ª «¬æÊØ∫ Âæ’ «’‘≈ ˛ «’ Ì≈ Á≈ ‘∂’ «Í≥‚
«¬’ ◊‰ÂøÂ ˛Õ «ÚÁ∂Ù∆ ÓÈπæ÷ Ù≈√Â∆¡ª Á≈ «¬‘ ’ÊÈ Í»È ÂΩ ”Â∂ ª √‘∆ È‘ƒ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ‘∆ ’∂∫Á∆
Ù≈√È «Í≥‚ª ˘ √πæ«÷¡≈ «ÁøÁ≈ √∆, ¿πÈ∑ª ’ØÒØ∫ ≈‹√Ú ÒÀ∫Á≈ √∆ Í «¬‘ √‘∆ ˛ «’ «Í≥‚ª Á∂ ¡øÁÒ∂ Ó≈Ó«Ò¡ª
«Úæ⁄ ≈‹ Á∆ Á÷Ò-¡øÁ≈˜∆ «È¿»ÈÂÓ √∆Õ «¬√ √øÍ»È «¬«Â‘≈«√’ ‹ÈÓ Ì»Ó∆ «Úæ⁄ «‹√ ÍË≈Âø«’ √ø«ÚË≈È
Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ¡√ƒ √øÈ AIE@ «Úæ⁄ ’∆Â∆ ˛, ¿π‘ √≈‚≈ Í«‘Ò≈ ¡ÈπÌÚ ˛Õ «¬æÊØ∫ Á≈ ÍË≈ÂøÂ, «¬æÊØ∫ Á∆ √Ó≈«‹’
⁄È≈, ¡ÀÊ«È√‡∆, ‹≈Â∆ √ØÍ≈È ˛, Ë≈«Ó’ «ÚÚ√Ê≈, ÷∂Â ¡≈«Á √Ê≈È’ «¬«Â‘≈√ È≈Ò ‹πÛ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬‘
√Ì ÍË≈ÂøÂ Á∂ √Ó≈«‹’, √ø√«¥«Â’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ¡Ë≈ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª Á∂ √ÏøË «Úæ⁄ ¡√ƒ ¡æ‹ «¬æÊ∂ Á∂Ù Á∆
‹Ø ÍË≈Âø«’ «ÚÚ√Ê≈ ˛, «¬√ Á≈ Úȉ ’ª◊∂Õ

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø ≈Ó≈«¬‰ ˘ «Ò÷‰ Á≈ √Óª ¬∆√≈ ÂØ∫ AE@@ √≈Ò Í«‘Òª ¡Â∂ Ó‘≈Ì≈ Á≈
«Ò÷‰ Á≈ √Óª ¬∆√≈ ÂØ∫ AI@@ √≈Ò Í«‘Òª Á≈ ˛Õ

12.9 Ì≈Â∆ ÍË≈ÂøÂ Á∆ Íë’Â∆ (Nature of Indian Democracy)

√≈‚∂ Á∂Ù Á≈ √ø«ÚË≈È «¬√ Á∂Ù Á∆ ÍË≈Âø«’ ÍÉ≈Ò∆ Á≈ Ï‘π Úæ‚≈ Á√Â≈Ú∂˜ ˛Õ «¬√ √ø«ÚË≈È Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ‘∆
’≈˘È ω≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ √ø√Á ‹ª √Ì≈ «’√∂ Ú∆ ¡«‹‘∂ ’≈˘È ˘ È‘ƒ Í≈√ ’ √’Á∆ ‹Ø √ø«ÚË≈È Á∆ ¿πÒøÿ‰≈
’∂Õ «¬‘ ˜» ˛ «’ √ø√Á √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ √ØË ˜» ’ √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ⁄≈‘∂ ª «¬√ ˘ æÁ Ú∆ ’ √’Á∆ ˛ Í ‹Á
Âæ’ √ø«ÚË≈È Ò≈◊» ˛, Á∂Ù ¿π√∂ Á∂ ’ø‡ØÒ ‘∂· ⁄æÒÁ≈ ˛Õ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ Ú∆ «¬√ «Úæ⁄ ’ج∆ ÁıÒ-¡øÁ≈˜∆ È‘ƒ
’ √’Á∆Õ Á»√≈ ‹∂’ √’≈ ’πfi È∆Â∆-«ÈË≈‰ ’Á∆ ˛, ÂÁ «¬‘ Ú∆ √ø«ÚË≈È Á∆¡ª Ë≈≈Úª Á∂ ¡Ë∆È ‘∆
‘πøÁ≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª √ø«ÚË≈È Á∂Ù Ò¬∆ Ó‘æÂÚÍ»È Á√Â≈Ú∂˜ «¬√ Ò¬∆ ˛ «’ √’≈ Á≈ ’≈˘È ¿π√ Á∆¡ª È∆Â∆¡ª

150 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY