Page 168 - DPOL102_INDIAN POLITICAL SYSTEM

«¬’≈¬∆ñI: «È¡≈ Í≈«Ò’≈ : √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈ÒÂ, ¿πµ⁄ ¡Á≈ÒÂ, «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰

Ì≈ «Úæ⁄ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á≈ √ß«ÚË≈«È’ ¡≈Ë≈ È؇
(Constitutional Basis of Judicial Review in India)
√ß«ÚË≈È Á≈ ’ج∆ Ú∆ «¬’ ¡Èπ¤∂Á ¡Á≈Ò Á∆ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ È‘∆∫ ’Á≈Õ «¬√ Á∆
√ß«ÚË≈«È’ √«ÊÂ∆ ¡Â∂ «ÚË∆ ¡Èπ’±ÒÂ≈ ¿πÈ∑ª «ÚÚ√Ê≈Úª ÂØ∫ ÍÀÁ≈ ‘πßÁ∆¡ª ‘È ‹Ø «¬‘ ÿث٠’Á∆ ˛ «’ √ß«ÚË≈È
Á∂Ù Á≈ √Ú¿πµ⁄ ’≈˘È ˛ ¡Â∂ √ß«ÚË≈È Á∆ √πæ«÷¡≈ ¡Â∂ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È Á∆ Ù’Â∆ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ’ØÒ
˛Õ √ß«ÚË≈È Á∂ ’¬∆ ¡Èπ¤∂Á «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ √ß«ÚË≈«È’ ¡≈Ë≈ ’Á∂ ‘È:
(i) ¡Èπ¤∂Á AB (Article 13)-«¬‘ ¡Èπ¤∂Á ¡Á≈Ò Á∆ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Ù’Â∆ ˘ ¡Ë≈ ÍzÁ≈È
’Á≈ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ˛: ““≈‹ ¡«‹‘≈ ’ج∆ ’≈˘È È‘∆∫ ω≈¬∂◊≈ ‹Ø Ì≈◊ III ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∂
¡«Ë’≈ª ˘ Ú≈«Í√ ÒÀÁ≈ ‹ª ÿæ‡ ’Á≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ «¬√ ¡Èπ¤∂Á Á∂ ¿π¶ÿ‰ «Úæ⁄ ω≈«¬¡≈ ’≈˘È «ÚØË∆
Á∂ ’≈È æÁ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ”” Á±√∂ ÙÏÁª «Úæ⁄ «¬‘ «ÈË≈« ’Á≈ ‘À «’ ’≈˘È ‹Ø ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª
Á∂ «ÚπæË ‘È, æÁ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ’ØÒ ¿πÈ∑ª Á∆ √ß«ÚË≈«È’Â≈ Á≈ ÎÀ√Ò≈ ’È Á∆
Ù’Â∆ ˛Õ

(ii) ¡Èπ¤∂Á CB (Article 32)- «¬‘ ¡Èπ¤∂Á √ß«ÚË≈È Á∂ Ì≈◊ (III) «Úæ⁄ «ÁæÂ∂ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª ˘ Ò≈◊±
’Ú≈¿π‰ Ò¬∆ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò Âæ’ Í‘πß⁄ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁßÁ≈ ˛Õ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ÓΩ«Ò’
¡«Ë’≈ª Á∆ √πæ«÷¡≈ Ò¬∆ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆ Ù’Â∆ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á≈ ˛Õ
(iii) ¡Èπ¤∂Á ACA ¡Â∂ ACB (Article 131 & 132)-«¬‘ ÁØ ¡Èπ¤∂Á √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò Á∂ Ùπ»¡≈Â∆ ¡Â∂
¡Í∆Ò Á∂ ¡«Ë’≈ ÷∂Âª Á≈ Ò◊≈Â≈ Úȉ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ «Úæ⁄ ’∂∫Á ≈‹ fi◊«Û¡ª È≈Ò «È͇‰,
≈‹ª Á∂ Á«Ó¡≈È fi◊«Û¡ª ˘ «È͇‰ Á∆ Ù’Â∆ ¡Â∂ √ß«ÚË≈È Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È Á∆ √Ú¿πµ⁄
«È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆ Ù’Â∆ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á≈ ˛Õ
(iv) ¡Èπ¤∂Á BBF (Article 226)- ¡Èπ¤∂Á BBF ≈‹ ¿π⁄ ¡Á≈Òª ˘ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Ù’Â∆ Á≈
«¬√Â∂Ó≈Ò Á≈ ¡Ë≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ˛ ‹Ø √ø«ÚË≈È Á∂ Ì≈◊ III ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∂ ÒØ’ª ˘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª Á∆
√πæ«÷¡≈ Ò¬∆ «¬√Â∂Ó≈Ò ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ

(v) ¡Èπ¤∂Á BDF (Article 246)- ¡Èπ¤∂Á BDF Á∂ ¡Ë∆È √ßÿ ¡Â∂ ≈‹ª «Úæ⁄ «ÚË≈È’ Ù’Â∆¡ª Á∆ Úß‚
’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ «’™«’ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ˘ √ßÿ ≈‹ fi◊«Û¡ª Á∂ √≈∂ Óπ’æÁ«Ó¡ª Á≈ ÎÀ√Ò≈ ’È Á∆
Ù’Â∆ «ÁøÁ∆ ˛ ‹Ø ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ Ù’Â∆¡ª Á∆ Úß‚ Á∂ √ÏßË «Úæ⁄ ÍÀÁ≈ ‘πßÁ∂ ‘È, «¬‘ ¡Èπ¤∂Á Ú∆ «È¡≈«¬’
ÍπÈ «È∆÷‰ ˘ ¡Ë≈ ÍzÁ≈È ’Á≈ ˛Õ
∑
π
∂
(vi) ¡Èπ¤∂Á ABD(F) ¡Â∂ BAI (Article 124 (6) & 219)-«¬Èª ¡È¤Áª Á ¡Ë∆È, √Ú¿µ⁄ ¡Á≈Ò ¡Â∂
π
∂
¿π‘ ¡Á≈Ò Á∂ ‹æ‹ª ˘ Ò◊≈Â≈ ’≈˘È ÚæÒØ∫ √Ê≈«Í √ß«ÚË≈È ÍzÂ∆ «ÈÙ·≈ Á∆ √‘πß ¸æ’‰∆ ÍÀ∫Á∆ ˛Õ
«¬È∑ª √≈∂ «ÚÙ∂Ù ÒØ’ª È∂ ¡Á≈Ò Á∆ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆ Ù’Â∆ ˘ ¡Ë≈ ÍzÁ≈È ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ‚≈.
¡Àµ√. √∆. ‚ÀÙ Á∂ ÙÏÁª «Úæ⁄, ““«È¡≈ Í≈«Ò’≈ Á≈ «¬‘ Í«ÚæÂ ’ÂÚ ˛ «’ ¿π‘ √ß«ÚË≈È ˘ «ÚË≈È Í≈«Ò’≈
¡Â∂ ’≈‹ Í≈«Ò’≈ Á∂ ‘Ó«Ò¡ª Á∂ «ÚπæË √Ú¿πµ⁄ æ÷∂...””Õ
«¬‘ √≈∂ ¡Èπ¤∂Á Ì≈ «Úæ⁄ ¡Á≈Òª Á∂ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆ ’≈˘È∆ ¡Â∂ √ß«ÚË≈«È’ ¡Ë≈ ÍzÁ≈È
’Á∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ √ß«ÚË≈È Á∆¡ª ’¬∆ ‘Ø «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ú∆ ¡Á≈Òª Á∂ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Á∆
Ù’Â∆ ˘ ¡Ë≈ ÍzÁ≈È ’Á∆¡ª ‘ÈÕ

A. √∆«Ó √’≈ Á≈ «√˪ (The Principle of Limited Government)-√ß«ÚË≈È √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ √’≈ Á∆¡ª
Ù’Â∆¡ª ˘ Íz∆Ì≈«Ù ’Á≈ ˛Õ √’≈ ’∂ÚÒ Íz∆Ì≈«Ù ْÂ∆¡ª Á≈ ‘∆ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¡√∆«ÓÂ
Á≈ Ù’Â∆¡ª È‘∆∫Õ √’≈ Á≈ ’ج∆ ¡ß◊ ¡≈͉∂ «ÈË≈« ¡«Ë’≈ ÷∂Â ÂØ∫ Ï≈‘ È‘∆∫ ‹≈ √’Á≈Õ «¬‘ Á∂÷‰≈
¡Á≈Òª Á∆ «˜ßÓ∂Ú≈∆ ‘πßÁ∆ ˛ «’ √’≈ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ‘∂’ ¡ß◊ √ß«ÚË≈È ÚæÒØ∫ Íz∆Ì≈«Ù ¡«Ë’≈ ÷∂Â Á∂ ¡ßÁ
‘∆ ’ßÓ ’∂ ¡Â∂ ‹∂’ «¬√ «√˪ Á≈ ¿π¶ÿ‰ ‘À ª ¡Á≈Ò ¿πÒßÿ‰ ’È Ú≈Ò∂ ’ßÓ ˘ æÁ ’ √’Á∆ ˛Õ
B. √ßÿÚ≈Á (Federalism)-√ßÿ∆ Íz‰≈Ò∆ «Úæ⁄ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ ’ØÒ «˜ßÓ∂Ú≈∆ ¡Â∂ √ß«ÚË≈È Á∆ √Ú¿πµ⁄ Á∆
√πæ«÷¡≈ ’È≈ ‘πßÁ≈ ˛ ¡Â∂ √ßÿ ¡Â∂ ≈‹ √’≈ª ÚæÒØ∫ ¡≈͉∂-¡≈͉∂ ¡«Ë’≈ ÷∂Âª ÂØ∫ Ï≈‘ ‹≈‰ ”Â∂ ÍzÂ∆ÏßË
Ú∆ ‘ßπÁ≈ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ Ú∆ «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰ Ù’Â∆ Á≈ ¡Á≈Ò ÚæÒØ∫ «¬√Â∂Ó≈Ò ˜±∆ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 161