Page 228 - DPOL102_INDIAN POLITICAL SYSTEM

«¬’≈¬∆ñAB: Ì≈Â∆ √ßÿÚ≈Á

√ø√≈ Á∂ «’√∂ Ú∆ ≈‹ «Úæ⁄ ÔπæË √øÿÚ≈Á Á≈ »Í «Á÷≈¬∆ È‘ƒ «ÁøÁ≈Õ ¡Ó∆’≈, √«Ú‡˜ÒÀ∫‚, ¡≈√‡z∂Ò∆¡≈ ¡≈«Á È؇
≈‹ª Á∂ √ø«ÚË≈Ȫ «Úæ⁄ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á∂ ’πfi Ò椉 √ÍæÙ‡ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ
Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á∂ Âæ (Elements of Co-operative Federalism in Indian
Constitution)
Ì≈Â∆ √øÿÚ≈Á ˘ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á∆ √ø«ÿ¡≈ Á∂‰≈ «È¡≈ √ø◊ ˛, «’™«’ ’πfi ¡ÍÚ≈Áª ˘ ¤æ‚ ’∂ Ï≈’∆
√≈∂ √øÿÚ≈Á Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ì≈Â∆ √øÿ∆ ÍæÁÂ∆ «Úæ⁄ Í≈¬∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÍÃØ. Ó≈«√ ‹ØÈ√ (Prof. Morris
Jones) È∂ Ì≈Â∆ √øÿÚ≈Á ˘ √ΩÁ∂Ï≈˜∆ ”Â∂ ¡Ë≈« √øÿÚ≈Á «’‘≈ ˛Õ ¿πÈ∑ª Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ Ì≈ «Úæ⁄ √øÿ∆
«ÚÚ√Ê≈ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á≈ »Í ˛Õ Ó≈«√ ‹ØÈ√ (Morris Jones) Á∂ ¡Èπ√≈, ““√ø«ÚË≈È «Úæ⁄ ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª
Á∂ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ ÷∂Â «ÈË≈« ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘È, ¿π‘ «ÚÚ‘≈ «Úæ⁄ ÁØÚª Á«Ó¡≈È √«‘’≈∆ √ΩÁ∂Ï≈˜∆ Á≈ √ÏøË
˛Õ”” (‘’Whereas the emphasis in the constitution is on demarcation that of practical relations is on
co-operative bargaining.’’) ÈÚ∂∫ Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á∂ ‘∂· «Ò÷∂ Âæ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
A. «¬’æÒ≈ √ø«ÚË≈È (Single Constitution)- Ì≈ «Úæ⁄ Íêª Á∂ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ √ø«ÚË≈È È‘ƒ ‘ÈÕ ‹øÓ»-’ÙÓ∆
˘ ¤æ‚ ’∂ Ï≈’∆ √≈∂ Íêª «Úæ⁄ Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È «¬’ ‘∆ ˛Õ «¬√ Â∑ª √≈∂ Íêª Á∆¡ª √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’
¡Â∂ √ø√«¥«Â’ ¡Ú√Ê≈Úª Úæ÷óÚæ÷ ‘πøÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ √≈∂ Íêª ¡Â∂ Ì≈ Ҭ∆ «¬’ ‘∆ √ø«ÚË≈È Á≈ «ÈÓ≈‰ ’È≈
√«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á∆ «¬’ ¿πÁ≈‘‰ ˛Õ
B. «¬’æÒ∆ È≈◊«’Â≈ (Single Citizenship)-√øÿ≈ÂÓ’ Á∂Ùª «Úæ⁄ È≈◊«’ª ˘ ÁØ‘∆ È≈◊«’Â≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆
‹ªÁ∆ ˛Õ «‹Ú∂∫-¡Ó∆’≈ «Úæ⁄ È≈◊«’ª ˘ ÁØ‘∆ È≈◊«’Â≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛, ¿π‘ ¡≈͉∂ ≈‹ Á∂ È≈◊«’
¡÷Ú≈™Á∂ ‘È ¡Â∂ √≈∂ Á∂Ù Á∂ Ú∆Õ Í Ì≈ «Úæ⁄ «¬ø◊ÒÀ∫‚ Úª◊ ÒØ’ª ˘ «¬’ ‘∆ È≈◊«’Â≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆ ◊¬∆
˛Õ «¬’æÒ∆ È≈◊«’Â≈ ’∂∫Á ¡Â∂ Íêª «Úæ⁄ ‡’≈¡ ˘ ‘∆ ÷ÂÓ È‘ƒ ’Á∆, √◊Ø∫ «¬√ «Úæ⁄ ¡≈Í√∆ √«‘ÔØ◊
˘ Ú∆ «Ú’«√ ’Á∆ ˛Õ
C. «¬’æÒ∆ «È¡≈ «ÚÚ√Ê≈ (Single Judicial System)- √øÿ∆ «ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ «√Î ÁØ‘∆ «È¡≈ «ÚÚ√Ê≈ ˘
¡Í‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛, «‹Ú∂∫-¡Ó∆’≈ «Úæ⁄ √øÿ √’≈ Á∆ ¡Òæ◊ ¡Â∂ ≈‹ √’≈ª Á∆ ¡Òæ◊ «È¡≈«¬’ «ÚÚ√Ê≈
˛ Í Ì≈ «Úæ⁄ √ø◊«·Â «¬’æÒ∆ «È¡≈ ÍÉ≈Ò∆ ˛Õ Ì≈ «Úæ⁄ ¿πµ⁄ «ÚÚ√Ê≈ Á∂ «√÷ ”Â∂ ¿π⁄ÂÓ-«È¿»ÈÂÓ
˘ √Ê≈«Í ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ Íêª Ò¬∆ ¿πµ⁄ ¡Á≈Òª Á≈ ÍÃÏøË ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛ ‹Ø «’ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ¡Ë∆È
’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬’æÒ∆ «È¡≈ «ÚÚ√Ê≈ Ì≈ «Úæ⁄ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á≈ ÍÃÂ∆’ ÓøÈ∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ
D. ≈‹Í≈Ò Á≈ ¡‘πÁ≈ (The Office of the Governor)- Ì≈ «Úæ⁄ Íêª Á∂ ≈‹Í≈Òª Á∆ «ÈÔπ’Â∆ ’∂∫Á∆
√’≈ Á∆ √Ò≈‘ ¡Èπ√≈ ≈Ù‡ÍÂ∆ ÚæÒØ∫ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ ≈‹Í≈Ò ’∂∫Á √’≈ Á∂ ÍÃÂ∆«ÈË∆ Á∂ »Í «Úæ⁄ ¡Â∂
Íê Á∂ √ø«ÚË≈È ÍÃË≈È Á∂ »Í «Úæ⁄ ’øÓ ’Á≈ ˛Õ ≈‹Í≈Ò ÙªÂ∆ ’≈Ò∆È √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ È≈Ó≈Â Á≈ ÍÃË≈È ‘πøÁ≈
˛Õ Í √ø’‡’≈Ò∆È √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ ¡√Ò∆ ÍÃË≈È Ï‰ ‹ªÁ≈ ˛Õ ≈‹ √ø«ÚË≈È √«ÊÂ∆ Á∂ ¡√ÎÒ ‘؉ Á∆ √»⁄È≈
≈Ù‡ÍÂ∆ ˘ Ì∂‹Á≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª ≈‹Í≈Ò Á≈ ¡‘πÁ≈ ’∂∫Á ¡Â∂ Íê «Úæ⁄ √«‘ÔØ◊ √Ê≈«Í ’È Ò¬∆ ¿πÍÔØ◊∆
«√æË ‘πøÁ≈ ˛Õ

E. ≈‹ª-Íêª «Úæ⁄ ≈Ù‡ÍÂ∆ Ù≈√È (President’s Rule in the States)- √ø«ÚË≈È ÚæÒØ∫ Íêª Á≈ ¡≈͉≈
¡Òæ◊ ÷∂Â ¡«Ë’≈ «ÈÙ«⁄ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛ Í Íêª Á∆ √ø«ÚË≈«È’ ÍæÁÂ∆ ˘ √ÎÒ Ï‰≈¿π‰ Á∆ «˜øÓ∂Ú≈∆
’∂∫Á √’≈ Á∆ ˛Õ «’√∂ Ú∆ Íê «Úæ⁄ √ø«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈ ¡√ÎÒ ‘Ø ‹≈‰ ”Â∂ ¿πµÊØ∫ Á≈ ÍÃÙ≈√È ’∂∫Á∆ √’≈
¡≈͉∂ ‘æʪ «Úæ⁄ ÒÀ ÒÀ∫Á∆ ˛Õ √ø«ÚË≈È Á∆ «¬‘ «ÚÚ√Ê≈ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á≈ ˜»∆ Âæ ˛Õ
F. √ø’‡’≈Ò∆È ÿØÙ‰≈Úª (Emergency Proclamations)- ’∂∫Á∆ √’≈ ‘∆ √ø’‡’≈Ò∆È ÿØÙ‰≈ ’ √’Á∆ ˛Õ
Ë≈≈ CEB ¡Ë∆È ≈Ù‡ÍÂ∆ Ï≈‘∆ ‘Ó«Ò¡ª ‹ª ÔπæË ‹ª ¡øÁ»È∆ Ù√Â «ÚÁØ‘ ‘Ø ‹≈‰ ’≈È √ø’‡’≈Ò Á∆
ÿØÙ‰≈ ’ √’Á≈ ˛Õ ¡«‹‘∆ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ «’√∂ Íê ‹ª √≈∂ Ì≈ Á≈ Ù≈√È ≈Ù‡ÍÂ∆ ¡≈͉∂ ‘æÊ «Úæ⁄ ÒÀ √’Á≈
˛Õ Ë≈≈ CF@ ¡Ë∆È ≈Ù‡ÍÂ∆ «ÚæÂ∆ √ø’‡ Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’È Ò¬∆ «ÚæÂ∆ √ø’‡ Á∆ ÿØÙ‰≈ ’ √’Á≈ ˛Õ ¡«‹‘∆
√«ÊÂ∆ «Úæ⁄ ≈Ù‡ÍÂ∆ ÍêÂ∆ √’≈ª ˘ ˜»∆ «ÈÁ∂Ù Á∂ √’Á≈ ˛Õ ’∂∫Á∆ √’≈ ¡Â∂ ÍêÂ∆ √’≈ª «ÓÒ ’∂
‘∆ √ø’‡’≈Ò Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬√ ÍæÁÂ∆ ˘ √«‘’≈∆ √øÿÚ≈Á Á≈ ˜»∆ Âæ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 221