Page 264 - DPOL102_INDIAN POLITICAL SYSTEM

«¬’≈¬∆ñAD: Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÒ

¡≈Ëπ«È’ ÒØ’ÂøÂ∆ Ù≈√È ÍÉ≈Ò∆ Ò¬∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á≈ ‘؉≈ ˜»∆ ˛Õ ≈‹È∆«Â’ ÁÒ Á∂Ù «Úæ⁄ ≈Ù‡∆ È؇
Ó‘æÂÚ Á∂ «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ‹ÈÓ «Â¡≈ ’Á∂ ‘È, ÒØ’ª ˘ ≈‹È∆«Â’ «√æ«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘È ¡Â∂ √Ê≈¬∆ √’≈
Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ‘∆ «ÁzÛ «ÚØË∆ ÁÒ Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ‘Ø √’Á∆ ˛ ‹Ø √’≈
˘ ÓÈÓ˜∆ ’È ÂØ∫ Ø’Á≈ ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ ’ج∆ Ú∆ ÒØ’ÂøÂ∆ Á∂Ù «ÏȪ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á∂ Ù≈√È È‘ƒ ⁄Ò≈
√’Á≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª ÂØ∫ «ÏȪ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ «ÚØË∆ ÁÒ Á≈ «ÈÓ≈‰ Ú∆ Ï‘π ¡Ω÷≈ ˛Õ «¬√
ÂØ∫ «ÏȪ ÒØ’ÂøÂ Á≈ √ÎÒ ‘؉≈ ¡√øÌÚ ˛, «¬√ Â∑ª ¡√ƒ Á∂÷Á∂ ‘ª «’ ÒØ’ÂøÂ Á∆ √ÎÒÂ≈ Ò¬∆ ≈‹È∆«Â’
ÁÒª Á≈ ‘؉≈ ˜»∆ ˛Õ «¬√ ◊æÒ Á≈ √ÓÊÈ ’Á∂ ‘ج∂ ÏÃ≈¬∆√ È∂ «Ò«÷¡≈ ˛ «’ ““≈‹È∆«Â’ ÁÒ ˜»∆ ˛Õ ’ج∆
Ú∆ √πÂøÂ Á∂Ù ÂØ∫ «ÏȪ È‘ƒ «‘ √’Á≈Õ «’√∂ «Ú¡’Â∆ È∂ «¬‘ Ú∆ «Á÷≈«¬¡≈ «’ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ «ÏȪ ÒØ’ÂøÂ «’Ú∂∫
⁄æÒ √’Á≈ ˛? «¬‘ Ú؇ª Á∆ Ì∆Û Á∆ ¡≈‹’Â≈ «Úæ⁄Ø∫ «ÚÚ√Ê≈ ÍÀÁ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ÁÒ ‹∂’ ’πfi Ïπ≈¬∆¡ª ÍÀÁ≈
’Á∂ ‘È Âª Á»√∆¡ª Ïπ≈¬∆¡ª ˘ Á» ¡Â∂ ÿæ‡ ’Á∂ ‘ÈÕ”” (“Parties are Inevitable. No Free Country
has been without them. No one has shown how representative Government could be worked
without them. They bring order out of choas of multitude of voters. If parties cause some evils,
they avert and mitigate others.’’)
ÍÃØ. ÓπÈØ ¡Èπ√≈, ““√πÂøÂ ≈‹È∆«Â’ ÁÒ ‘∆ ÒØ’ÂøÂ∆ √’≈ Á≈ Á»√≈ È≈Ó ˛Õ”” Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈
Á∂÷‰ «Úæ⁄ Íæ¤Ó∆ «ÚÚ√Ê≈ Òæ◊Á∆ ˛, ‹∂’ ¡√ƒ ¡≈͉∆ «ÚÚ√Ê≈ Á≈ ◊«‘≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆¬∂ ª √≈˘ ÍÂ≈ Òæ◊∂◊≈
«’ √≈‚∆ «ÚÚ√Ê≈ ¡√Ò «Úæ⁄ Íæ¤Ó∆ ¡Â∂ Ì≈Â∆ «ÚÚ√Ê≈ Á≈ «ÓÙ‰ ˛Õ ÍÃØ. È≈ÓÈ ‚∆. Í≈Ó (Narman D.
Palmer) Á∂ ¡Èπ√≈, ““Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈ ¡‹∂ Ú∆ «ÈÓ≈‰ Á∆ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ ˛ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ ¡≈÷∆ »Í
¡‹∂ √ÍæÙ‡ È‘ƒ ‘Ø √«’¡≈Õ Ì≈Â∆ ≈‹È∆Â∆ Á≈ Ì≈Â∆’‰ ¡‹∂ ‹≈∆ ‘ÀÕ”” Ì≈Â∆ Á∆ ≈‹È∆Â∆ Á≈ √Ú»Í
‘Ø «Ú’≈√Ù∆Ò Á∂Ùª Úª◊ ÍÃøÍ≈ ¡Â∂ ¡≈Ëπ«È’Â≈ Á«Ó¡≈È √øÿÙ ¡Â∂ √ÓøÈÚÔ Á≈ √Ú»Í «‘≈ ˛Õ Ì≈Â∆
√ø«ÚË≈È Á∂ Ò≈◊» ‘؉ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ‘π‰ Âæ’ Á∂Ù «Úæ⁄ Ï‘πÁÒ∆ «ÚÚ√Ê≈ (Multiple Party System) ‘∆ ‘∆
˛Õ √øÈ AIGG Á∆¡ª ¡≈Ó ⁄؉ª ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬‘ ¿πÓ∆Á ’∆Â∆ ‹≈‰ Òæ◊∆ √∆ «’ ‹ÒÁ∆ ‘∆ Ì≈Â∆ ≈‹È∆Â∆ «Úæ⁄
“≈‹È∆«Â’ Ë»Ú∆’È” (Political Polarisation) Á∆ √«ÊÂ∆ ¡≈ ‹≈Ú∂◊∆ ‹ª ’πfi ‘æÁ Âæ’ Ì≈ «Úæ⁄ ÁØ-ÁÒ∆
«ÚÚ√Ê≈ √Ê≈«Í ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆ Í ’πfi ‘∆ √Ó∂∫ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬È∑ª «¬æ¤≈Úª ”Â∂ Í≈‰∆ «Î «◊¡≈ ¡Â∂ √øÈ AIGI «Úæ⁄
‹ÈÂ≈ Í≈‡∆ Á∂ «Úÿ‡È Á∂ È≈Ò Á∂Ù «Úæ⁄ ÁπÏ≈≈ Íπ≈‰∆ √«ÊÂ∆ Ï‘π-ÁÒ∆ ÍÉ≈Ò∆ √Ê≈«Í ‘Ø ◊¬∆Õ

AD.A Ì≈Â∆ ÁÒ ÍÉ≈Ò∆ Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª
(Characteristics of Party System in India)

Ì≈Â∆ ÁÒ ÍÉ≈Ò∆ Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Úȉ ‘∂· «Ò÷∂ «√Ò∂÷ª ¡Ë∆È ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛-
A. √ÍæÙ‡ √ø«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈ Á≈ ¡«‘√≈√ (Absence of Specific Constitutional Provision)- Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È
È∂ Á∂Ù ”⁄ √ø√Á∆ ÒØ’ÂøÂ Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’∆Â∆ ˛Õ √ø√Á∆ Ù≈√È ÍÉ≈Ò∆ Á≈ √ÎÒ √ø⁄≈ÒÈ ’È Ò¬∆ ≈‹È∆«Â’
ÁÒª Á≈ ‘؉≈ ˜±∆ Óß«È¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ Í √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á∆ «ÚÚ√Ê≈ Á∂ «ÚÙ∂ «Úæ⁄ Ó±ÒÂ: ’ج∆
Ú∆ Ë≈≈ ‹ª ¡Èπ¤∂Á Ù≈«ÓÒ È‘∆∫ ’∆Â≈ «◊¡≈ √∆Õ «Î Ú∆ Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈ «Úæ⁄ «ÂßÈ Óπæ÷ ◊æÒª
¡«‹‘∆¡ª ‘È «‹È∑ª ÂØ∫ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á≈ Á∂Ù «Úæ⁄ «’«¡≈Ù∆Ò ‘؉≈ ˜±∆ ‘Ø «◊¡≈ ˛Õ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Ì≈Â∆
√ß«ÚË≈È Á∂ Ì≈◊ «ÂßÈ «Úæ⁄ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª È≈Ò √Ïß«Ë ¡«Ë¡≈«¬ «Úæ⁄ ¡Èπ¤∂Á AI (◊) Á∂ ÁΩ≈È Á∂Ù √≈∂
È≈◊«’ª ˘ ““√ÓπÁ≈«¬ ‹ª √ßÿ ’≈«¬Ó ’È Á∆ √πÂßÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ ÍzÁ≈È ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ≈‹È∆Â∆ ÁÒª
˘ ◊«·Â ’È Á∆ √πÂßÂÂ≈ Á≈ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈”” ÍzÁ≈È ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª ˘ ◊«·Â ’È Á∆
√πÂßÂÂ≈ Á≈ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ Ú∆ È≈◊«’ª ˘ «¬√ «ÚÚ√Ê≈ È≈Ò √ÚÂ: Íz≈Í ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ Á±√∂ √ß«ÚË≈È Á∂
Ì≈◊ AE «Úæ⁄ «¬’ √πÂßÂÂ≈ ¡Â∂ «ÈÍæ÷ ⁄؉ ¡≈ÔØ◊ ˘ ’≈«¬Ó ’È Á∆ √ÍæÙ‡ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ Ì≈Â
Ú◊∂ Úæ‚∂ Á∂Ù «Úæ⁄ ÒØ’Âß«Âz’ «ÚÚ√Ê≈ ¡Ë∆È √ß√Á∆ Ù≈√È Íz‰≈Ò∆ Á≈ √ÎÒ √ß⁄≈ÒÈ ’È È≈Ò √Ïß«Ë «¬‘
⁄؉ ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á∆ ÓΩ‹±Á◊∆ ÂØ∫ «ÏȪ ͱ∆¡ª È‘∆∫ ’Ú≈¬∆¡ª ‹≈ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ Â∆√∂ √øÈ AIHE «Úæ⁄
√ß√Á ÚæÒØ∫ Í≈√ ’∆Â∂ ◊¬∂ EBÚ∆∫ √ØË ’≈˘È È∂ √Ï √ßÓÂ∆ È≈Ò ÁÒ ÏÁÒ ”Â∂ √ß«ÚË≈È’ ±Í È≈Ò Ø’ Ò◊≈ «ÁæÂ∆
˛ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘∆ ˛ «’ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ Íz’≈ßÂ È≈Ò ≈‹È∆«Â’ ÁÒª Á∆ ‘Ø∫Á ˘ «Ò÷Â∆ ±Í «Úæ⁄ Ú∆
ÓȘ± ’ «Ò¡≈ «◊¡≈ ˛Õ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 257