Page 456 - DSOC101_FUNDAMENTALS_OF_SOCIOLOGY_PUNJABI

«¬’≈¬∆ñAB: √Ó≈«‹’ Í«ÚÂÈ

(iii) √Ó≈«‹’ Í«ÚÂÈ Á∂ ‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ (Demographic Factors of Social Change) È؇
√Ó≈«‹’ Í«ÚÂÈ «Ò¡≈¿π‰ «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ Ú∆ Ó‘æÂÚÍ»È Ì»«Ó’≈ «ÈÌ≈™Á∂ ‘È, «’√∂ Á∂Ù
Á∆ ‹È√ø«÷¡≈, ‹ÈÓ Á, ÓΩ Á, «‘‰-√«‘‰, «Òø◊ ¡ÈπÍ≈Â, Ïæ⁄≈, ÈΩ‹Ú≈È ¡Â∂ «ÏË Á∆ √ø«÷¡≈ ¡≈«Á
√Ó≈«‹’ ⁄È≈, √Ó≈«‹’ √ø◊·È ¡Â∂ ¡Ê «ÚÚ√Ê≈ ˘ ÍÃÌ≈«Ú ’Á∂ ‘ÈÕ Í«Ú≈ ¡Â∂ «Ú¡≈‘ Á≈ √Ú»Í,
◊∆Ï∆, Ï∂’≈∆, √«ÓÃË∆, Í«Ú≈ «ÈÔØ‹È, ‹ÈÓ «ÈØË √ÏøË∆ √’≈ Á∆ È∆Â∆ ¡≈«Á √≈«¡ª ”Â∂ ‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’
’≈’ª Á≈ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ˛Õ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ‘∆ ¿π√ Á∂Ù Á∆ √Ó≈«‹’ ⁄È≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¬∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ Íæ¤Û∂
≈Ù‡ª Á∆ ÚæËÁ∆ ‘ج∆ ‹È√ø«÷¡≈ «Úæ⁄ ¿πµÊØ∫ Á∆ ¡≈«Ê’ «Ú’≈√ Á∆ ◊Â∆ ˘ ÍÃÌ≈«Ú ’∆Â≈ ˛, ¿πµÊ∂ «Ó‘ÈÂ-
Ù’Â∆ Ï∂’≈ ‘ج∆ ˛, ¡√øÂØÙ Ú«Ë¡≈ ˛ ¡Â∂ ¡Í≈Ë Â∂ ÂØÛÌøÈ Á∆¡ª ’≈Ú≈¬∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ «’√∂ Á∂Ù Á∂
Ì«Úæ÷ Á≈ «ÈÓ≈‰ ’È ¡Â∂ ¿π√ ˘ ÷πÙ‘≈Ò Ï‰≈¿π‰ «Úæ⁄ ¿πµÊØ∫ Á∆ ‹È√ø«÷¡≈ Á≈ Ï‘π Úæ‚≈ ÔØ◊Á≈È ‘πøÁ≈ ˛Õ
‹È√ø«÷¡≈ Á∆ ’Ó∆ ¡Â∂ ÚË∂∂ Ó≈Â≈ ¿πÂÍ≈ÁÈ, ¡≈«Ê’ «Ú’≈√, ≈‹È∆«Â’ √ÏøË ¡Â∂ «ÈÔØ«‹Â Í«ÚÂÈ
Á∂ «ÈÔÓª ˘ «ÈË≈« ’È Á∂ È≈Ò-È≈Ò √’≈ ¡Â∂ √Ó≈«‹’ È∆Â∆ ˘ Ú∆ ÍÃÌ≈«Ú ’Á∂ ‘ÈÕ
‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ ÂØ∫ Ì≈Ú ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡≈’≈, ÿ‰ÂÚ, ◊·È, ⁄È≈ ¡Â∂ ◊Â∆Ù∆Ò È≈Ò ˛Õ
‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ ˘ ÍÃÌ≈«Ù ’Á∂ ‘ج∂ √ØØ«’È «Ò÷Á∂ ‘È, ““‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ Á≈ Ì≈Ú ‹È√ø«÷¡≈ Á∂
¡≈’≈ ¡Â∂ ÿ‰ÂÚ «Úæ⁄ Ú≈Ë≈ Â∂ ‘≈√Ø‘∆‰Â≈ È≈Ò ˛Õ”” «¬√ Â∑ª ‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’ ’≈’ª «Úæ⁄ ¡√ƒ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂
◊π‰≈ÂÓ’ Íæ÷ª (Qualitative Aspects) Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ È≈ ’’∂ ¿π√ Á∂ √ø«÷¡’∆ Íæ÷ª (Quantitative Aspects)
Ú◊∂ ‹ÈÓ Á, ÓΩ Á, «‘‰-√«‘‰ Á∆ Á, Ú≈Ë≈ ¡Â∂ ‘≈√Ø-‘∆‰ Á∆ Á, «¬√Â∆¡ª-ÍπÙª Á≈ «ÈÓ≈‰,
¿πÓ ¡ÈπÍ≈ ¡≈«Á Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’Á∂ ‘ÈÕ √≈‚≈ ¿πÁ∂Ù «¬æÊ∂ «¬√ ◊æÒ ˘ √ÍæÙ‡ ’Á≈ ˛ «’ ‹È√ø«÷¡≈ÂÓ’
’≈’ √Ó≈«‹’ Í«ÚÂÈ «Ò¡≈¿π‰ «Úæ⁄ ’∆ Ì»«Ó’≈ «ÈÌ≈™Á∂ ‘È?

(’) ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡≈’≈ Á≈ ÍÃÌ≈Ú (Effect of the Size of the Population)
‹È√ø«÷¡≈ Á≈ ¡≈’≈ Ú∆ √Ó≈‹ ˘ ÍÃÌ≈«Ú ’Á≈ ˛Õ √Ó≈‹ Á≈ ‹∆ÚÈ ÍæË, ◊∆Ï∆, Ï∂’≈∆, ¡ÈÍÛ∑Â≈,
«√‘ ¡Â∂ ¡È∂’ª ‘Ø √Ó≈«‹’ √Óæ«√¡≈Úª Á≈ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡≈’≈ È≈Ò ◊«‘≈ √ÏøË ˛Õ √≈‚≈ √Ó≈«‹’ ÓπæÒ,
¡≈ÁÙ, ÓÈØ«ÚÂ∆¡ª, ‹∆ÚÈ Á≈ ◊π˜≈≈ Á∂ „ø◊ √≈≈ ’πfi ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡≈’≈ ”Â∂ ‘∆ «ÈÌ ˛Õ ≈‹È∆«Â’
¡Â∂ √À«È’ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ‹È√ø«÷¡≈ Á≈ ¡≈’≈ Ó‘æÂÚÍ»È ˛, «‹È∑ª Á∂Ùª «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ ÚË∂∂ ‘πøÁ∆ ˛, ¿π‘
≈Ù‡ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ÓøÈ∂ ‹ªÁ∂ ‘È, ⁄∆È ¿π√ Á≈ ¿πÁ≈‘‰ ˛ ¡Â∂ «‹æÊ∂ ‹È√ø«÷¡≈ ÿæ‡ ‘πøÁ∆ ˛, ¿π‘ ≈Ù‡ ’Ó˜Ø
√Ófi∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª «‹È∑ª Á∂Ùª Á∆ ‹È√ø«÷¡≈ ÿæ‡ ˛, ¿πµÊØ∫ Á∂ ÒØ’ª Á≈ ‹∆ÚÈ ÍæË ¿πÓ∆Á ÂØ∫ «˜¡≈Á≈
¿πµ⁄≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ ¡≈√‡z∂Ò∆¡≈, «È¿»˜∆ÒÀ∫‚, ’È≈‚≈ ¡Â∂ ¡Ó∆’≈ Á∂ ÒØ’ª Á≈ ‹∆ÚÈ ÍæË ⁄∆È ¡Â∂ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª
ÂØ∫ ’¬∆ ◊π‰ª ¿πµ⁄≈ ˛, «’™«’ ¿πµÊØ∫ Á∆ ‹È√ø«÷¡≈ ÿæ‡ ˛Õ «Í≥‚ ¡Â∂ Ù«‘ Á≈ Î’ Ú∆ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂
‘∆ «ÈÌ ˛Õ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡Ë≈ ˘ ‘∂· «Ò÷∂ ÁØ ’≈’ ÍÃÌ≈«Ú ’Á∂ ‘È : (A) ‹ÈÓ Á ¡Â∂ ÓΩ Á (B)
¡ÍÃÚ≈√ ¡Â∂ ¿πµÂÍÃÚ≈√
(A) ‹ÈÓ Á ¡Â∂ ÓΩ Á (Birth Rate and Death Rate)- ‹ÈÓ Á ¡Â∂ ÓΩ Á ‹ÈÓ √ø«÷¡≈ Á∂ ¡≈’≈
˘ ÍÃÌ≈«Ú ’Á∂ ‘ÈÕ ‹Á «’√∂ Á∂Ù «Úæ⁄ ÓΩ Á Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ‹ÈÓ Á ÚË∂∂ ‘πøÁ∆ ˛ ª ‹ÈÓ √ø«÷¡≈ «Úæ⁄
Ú≈Ë≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ ¿πÒ‡ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ ÿæ‡Á∆ ˛Õ ‹Á ‹ÈÓ Á ¡Â∂ ÓΩ Á «Úæ⁄ ’Ó∆ ‘πøÁ∆ ˛ ‹ª
√øÂπÒÈ ‘πøÁ≈ ˛ ª ¿π√ Á∂Ù Á∆ ‹È√ø«÷¡≈ «Úæ⁄ √«ÊÂ≈ Í≈¬∆ ‹ªÁ∆ ˛, «‹È∑ª Á∂Ùª «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ ÚË∂∂ ‘πøÁ∆
˛, ¿πµÊ∂ «¬√ Â∑ª Á∆¡ª ÍÃÊ≈Úª ¡Â∂ ∆Â∆-«Ú≈˜ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È, «‹√ È≈Ò ‹ÈÓ Á ˘ ‹ÈÓ Á ˘ ÿæ‡ ’∆Â≈
‹≈ √’∂Õ ¿πÁ≈‘‰ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ¿πµÊ∂ «ÏË ¡Â∂ ’Ó˜Ø ÒØ’ª ˘ Ó≈ Á∂‰ Á∆ ÍÃÊ≈ ˘ ÓȘ»∆ ‘πøÁ∆ ˛, ◊ÌÍ≈ Á∆
¤»‡ ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ ‹ÈÓ «ÈØË ¡Â∂ Í«Ú≈ «ÈÔØ‹È ”Â∂ ÚË∂∂ ˜Ø «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¡«‹‘∂ Á∂Ùª «Úæ⁄ ¤Ø‡∂ Í«Ú≈
”Â∂ ˜Ø «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¿πÁ≈‘‰ Á∂ ÂΩ ”Â∂ Ì≈ «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ ÚË∂∂ ‘؉ ’≈È Í«Ú≈ «ÈÔØ‹È ÍÃØ◊≈Ó
˘ Â∂˜ ◊Â∆ È≈Ò Ò≈◊» ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ È≈Ò ‘∆ ◊ÌÍ≈ √ÏøË∆ «ÈÔÓª «Úæ⁄ Ú∆ ¿πÁ≈Â≈ ÚÂ∆ ◊¬∆ ˛Õ ◊Ì
«ÈØË Ò¬∆ √’≈ ÚæÒØ∫ Óπ’ ¡Â∂ √√Â∂ √≈ËȪ «‹Ú∂∫ «ÈØË, ¨Í, ◊Ì «ÈØË’ ◊ØÒ∆¡ª ¡≈«Á Á∆ Úø‚ ’∆Â∆
‹ªÁ∆ ˛ ¡Â∂ «¬√Â∆-ÍπÙª È√ÏøÁ∆ Á∂ ¡≈ÍÃ∂ÙÈ Á∆¡ª √π«ÚË≈Úª «¬’æ·∆¡ª ’∆Â∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ «¬√ ÂØ∫ ¿πÒ‡
«‹È∑ª Á∂Ùª «Úæ⁄ ‹È√ø«÷¡≈ ÿæ‡ ‘πøÁ∆ ˛, ¿πµÊ∂ «¬√Â∆¡ª Á∆ √Ó≈«‹’ ÍëÂÙ·≈ ¿πµ⁄∆ ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ ‹ÈÓ «ÈØË,
Í«Ú≈ «ÈÔØ‹È ¡Â∂ ◊ÌÍ≈ ÂØ∫ ¿πÒ‡ Ë≈≈Úª Í≈¬∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ È≈Ò ‘∆ ¿πµÊ∂ ‹ÈÓ Á ˘ ÚË≈¿π‰
Ò¬∆ ¿πÂÙ≈‘ «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Á»√∂ Ó‘ªÔπæË «Úæ⁄ »√ ¡Â∂ ‹ÓÈ∆ Á∆ Ï‘π ÚË∂∂ ‹È ‘≈È∆ ‘ج∆ ¡Â∂ ¿πµÊ∂ «¬√
Â∑ª Á∂ «ÈÔÓ Áæ√∂ ◊¬∂ ¡Â∂ ¿πÂÙ≈‘ «ÁæÂ∂ ◊¬∂, «‹√ È≈Ò «’ ‹È√ø«÷¡≈ «Úæ⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø √’∂Õ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 449