Page 124 - DSOC102_Social Institutions

«¬’≈¬∆ñA@: ÈΩ’Ù≈‘∆

‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÍË≈ÂøÂ’ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ÈΩ’Ù≈‘∆ ”⁄ ÍË≈ÂøÂ’ Ó»Ò «ÚÚ√Ê≈ Í≈¬∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ «¬‘ Ó»Ò «ÚÚ√Ê≈ È؇
‘∆ ÈΩ’Ù≈‘∆ ”Â∂ Ï≈‘Ò≈ ¡Â∂ ¡øÁÒ≈ ’ø‡ØÒ æ÷Á∆ ˛Õ ÍË≈ÂøÂ «Úæ⁄ «ÚæÂ-«ÚÌ≈◊, ‘Ø √≈∂ «ÚÌ≈◊ª ”Â∂
’ø‡ØÒ ’Á≈ ˛ «’ ÈΩ’Ù≈‘∆ ¿π√ ”Â∂ Ú∆ ‘≈Ú∆ «‘øÁ∆ ˛, «¬√ Ò¬∆ Ï≈‘Ò∂ ’ø‡ØÒ Á∆ ˜» ‘πøÁ∆ ˛Õ
‹Á «’ ÈΩ’Ù≈‘∆ √øÍ»È ÍË≈ÂøÂ’ «ÚÚ√Ê≈ ”Â∂ ’ø‡ØÒ ’Á∆ ˛, «Î Ú∆ ÍË≈ÂøÂ «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’ ’≈‹
Í≈«Ò’≈ ¿π√ ˘ ’ø‡ØÒ ¡Â∂ «ÈÁ∂«Ù ’Á∆ ˛Õ √Ú‹È’ √∂Ú≈Úª «Úæ⁄ «ÈÔπ’Â∆ ’≈‹ Í≈«Ò’≈ Á∂ ¡«Ë’≈
«Úæ⁄ ‘πøÁ∆ ˛Õ ≈‹È∆«Â’ √æÂ≈ ¡Â∂ ÈΩ’Ù≈‘∆ ”Â∂ ’ø‡ØÒ ’È Ò¬∆ ÒØ’Í≈Ò Á∆ «ÚÚ√Ê≈ Ú∆ ’¬∆ Á∂Ùª «Úæ⁄ ˛,
È≈Ò ‘∆- (A) ÍÃÂ∆«ÈË∆ ÈΩ’Ù≈‘∆, (B) Í≈‡∆ ≈‹ ÈΩ’Ù≈‘∆, (C) √ÀÈ≈ ’ø‡ØÒ ÈΩ’Ù≈‘∆, (D) Ù≈√’ ’ø‡ØÒ
ÈΩ’Ù≈‘∆, (E) Ù≈√’ ÈΩ’Ù≈‘∆ Ú◊∂ ¡È∂’ª ’≈˘È Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
ÍÃÂ∆«ÈË∆ ÈΩ’Ù≈‘∆ ≈‹È∆«Â’ Ù’Â∆¡ª ÍÃÂ∆ «˜øÓ∂Ú≈ ‘πøÁ∆ ˛Õ Í≈‡∆ ÈΩ’Ù≈‘∆ «’√∂ «¬’ Í≈‡∆ È≈Ò ‹πÛ∆
«‘øÁ∆ ˛, √ÀÈ≈ ÈΩ’Ù≈‘∆ È≈Ò √ÀÈ≈ ≈‹ ”Â∂ ’ø‡ØÒ ’Á∆ ˛Õ Ù≈√’ ’ø‡ØÒ ÈΩ’Ù≈‘∆ ¡Â∂ ¡«ËÈ≈«¬’Ú≈Á ”Â∂
¡Ë≈« ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ Ù≈√’ ÈΩ’Ù≈‘∆ «Úæ⁄ ¿πÍ-«ÈÚ∂Ù Ú≈Á Á∆ fiÒ’ «Á÷≈¬∆ «ÁøÁ∆ ˛Õ
ÈΩ’Ù≈‘∆, «¬’ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ¬∂’≈«Ë’≈ √Ó≈«‹’ √Ó»‘ ˛Õ «¬√ Á≈ ’øÓ «ÈÔÓª ˘ Ò≈◊» ’È≈ ˛ ¡Â∂ ’Á∂-’Á∂
«ÈÓ≈‰ Á∆ Íë’«¡≈ «Úæ⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰≈ Ú∆ ˛Õ ≈‹È∆«Â’ √Ó≈‹ Ù≈√Â «Úæ⁄ ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∆ ⁄È≈, Ì»«Ó’≈
¡Â∂ ¡‘πÁ≈ ’øÓ ¡Â∂ ◊À-’øÓ, √≈«¡ª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ì≈ «Úæ⁄ ≈Ù‡∆, ÍÃÁ∂«Ù’ ¡Â∂ ÍæË
Á∆¡ª √∂Ú≈Úª «Úæ⁄ ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∆ ⁄؉, ÍÃÂ∆ÔØ◊∆ ÍÃ∆«÷¡≈Úª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ √≈÷Â≈ ÿæ‡ ‘؉
’≈È «¬æÊ∂ ◊∆Ï Ú◊ ÈΩ’Ù≈‘∆ Á≈ ¡ø◊ È‘ƒ ω Í≈™Á≈Õ ÓæË Ú◊ Ò¬∆ ÈΩ’Ù≈‘∆ «¬’ ’≈ØÏ≈ Á∂ »Í
«Úæ⁄ ¿πµÌ∆ ˛Õ

10.2 ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∆ Ë≈È≈ (The Concept of Bureaucracy)

ÈΩ’Ù≈‘∆ «¬’ ¡«‹‘≈ «¬’æ· ‹ª √Ó»‘ ˛ ‹Ø ≈‹ √æÂ≈ Á∂ ’øÓª Á≈ «ÈÙÍ≈ÁÈ ’È Ò¬∆ «˜øÓ∂Ú≈ ˛Õ «¬√ √Ó»‘ ÂøÂ
«Úæ⁄ Òæ◊∂ ‘∂’ «Ú¡’Â∆ Á∆ «ÈÙ«⁄ ̻«Ó’≈ ˛Õ ÈΩ’Ù≈‘∆ ÙÏÁ≈ ÎÃÀ∫⁄ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ï¿»Ø (Bureau) ÙÏÁ ÂØ∫ Ï«‰¡≈
˛, «‹√ Á≈ ¡Ê ˛-«Ò÷‰ Á∂ ’øÓ ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Ó∂‹ ‹ª ‚À√’Õ Î≈¬∆È È∂ ÈΩ’Ù≈‘∆ ˘ ‚À√’ ◊Ω«Óø‡ «’‘≈ ˛,
«’™«’ Ù≈√È, ÍÃÙ≈√È È≈Ò ‘∆ ‚À√’ ”Â∂ Ó‘æÂÚÍ»È ÎÀ√Ò∂ ÒÀ∫Á≈ ˛ ¡Â∂ ¡≈͉∆ ÍÉ≈Ò∆ ¡æ◊∂ ÚË≈™Á≈ ˛Õ
ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∆ √Ó≈‹ Ù≈√Â∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ÓÀ’√ Ú∂Ï È∂ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ’∆Â∆ √∆, È≈Ò ‘∆ ’πfi ‘Ø «ÚÁÚ≈Ȫ È∂
Ú∆ «¬√ Á∆ ÍÃ∆Ì≈Ù≈ ’∆Â∆ ˛Õ ¡√ƒ «¬æÊ∂ ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∆¡ª ÍÃ∆Ì≈Ù≈Úª Á∂ ‘∂ ‘ª-
A. ÓÀ’√ Ú∂Ï- “ÈΩ’Ù≈‘∆ «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈, «ÈÍæ÷Â≈ ¡Â∂ ÓÈπæ÷Â≈ Á∂ ¡«‘√≈√ Á∂ Ò椉 Ôπ’ ÍÃÙ≈√’∆
«ÚÚ√Ê≈ ˛Õ”
“Bureaucracy is a system of administration characterised by expertness importaility and
absence of humanity.’’
B. Ò≈√’∆ (J. H. Laski)- ““ÈΩ’Ù≈‘∆ «¬’ «ÚÚ√Ê≈ ˛, ’ø‡ØÒ ˛ ‹Ø ¡«Ë’≈∆¡ª Á∂ «¬√ Â∑ª Í»∂ ‘æʪ
«Úæ⁄ ˛ «’ ¿π‘ √Ë≈‰ È≈◊«’ª Á∆ √πÂøÂÂ≈ ˘ ÷ÂÓ ’Á∂ ‘ÈÕ””
“A system, the control of which is so completely in the hands officials that their powergeopedires
the liberties of ordinary citizen.’’
C. ¡≈. ’∂. Ó≈‡È (R. K. Merton)-““ÈΩ’Ù≈‘∆ ’πfi «’«¡≈Úª ˘ ’È Ò¬∆ ω≈¬∆ ◊¬∆ Á»√∆ √Ó»‘
⁄È≈ ˛ ‹Ø ÍÃ≈Ê«Ó’ √Ó»‘ª Á∆ ’√Ω‡∆ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ √øÂØÙ‹È’ »Í È≈Ò È‘ƒ ’∆Â∂ ‹≈ √’∂Õ””
“Bureaucracy is a secondary group structure designed to carry on certain activities with can
not be satisfactorily performed on the basis of primary group criteria.’’
D. ¨¬∆√ ’Ø√ ¡Â∂ Ø‹∂ÈÏ◊ (Rosenberg and Coser)- ““ÈΩ’Ù≈‘∆ Á∂ ¿πÂ≈-⁄Û∑≈¡ Á∂ ¥Ó «Úæ⁄
√ø◊·È ˘ ¿π√ Â∑ª Á∂ »Í «Úæ⁄ ÍÃ∆Ì≈«Ù ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ ‹Ø «’ Úæ‚∂ ÍÀÓ≈È∂ ”Â∂ ÍÃÙ≈√«È’ ’øÓª ˘
’È «Úæ⁄ Òæ◊∂ Ï‘π √≈∂ «Ú¡’Â∆¡ª Á∂ ’øÓª Á∂ ¡≈ÔØ‹È ˘ «ÚÚ∂’Í»È »Í «Úæ⁄ ’È Ò¬∆ ¡≈ÔØ«‹Â
’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ””
“Bureaucracy may be defined as that type of hierarchial organisation which is designed
rationally to co-ordinate the work of many individuals in the persuit of larger scale administrative
task.’’

«¬È∑ª √≈∆¡ª ÍÃ∆Ì≈Ù≈Úª Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’È ”Â∂ «¬‘ ÂæÊ √ÍÙ‡ ‘πøÁ∂ ‘È-
A. «¬‘ ÍÃÙ≈√«È’ √«ÊÂ∆ ˛Õ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 117